Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IX. 497 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ҺАРУТ
мәк апай, сулмәк апай, тамаҡһыҙлыҡтан йөҙәнем, апай, йөҙәнем, апай!» Әкиәттән.
2. кусм. Телде яҡшылап белмәгән көйөнсә әҙ-мәҙ һөйләшеп маташыу; һупалау. □ Немного говорить на каком-то языке. Я Рауза хәҙер ике телде лә яҡшы белә. Мин дәруссаны апаруҡ һармаҡлайым. Ҡ. Ибәтуллин.
ҺАРМАҠҺЫУ (һармаҡһы-) (Р.: одуреть; И.: grow stupid; T.: ahmaklaşmak) ҡ.
Алйот һымаҡ булыу, иҫәрләнеү. □ Одуреть, отупеть, һармаҡһып ҡалыу. Бала-саға кеуек һармаҡһыу.
ҺАРМЫШ (Р.: второй муж; И.: second husband; T.: ikinci koca) и. диал.
Ҡатындың икенсе ире (шул ҡатынға ҡарата). □ Второй муж. Я Ҡатындар икенсе иргә барһалар, был иренә һармыш тип өндәшәләр. М. Ҡулаев.
ҺАРНАУ I (һарна-) (Р.: петь речитативом; И.: sing the recitative; T.: küçük türkü söylemek) ҡ.
1. Һармаҡ рәүешендә көйләп әйтеү. □ Петь речитативом. Я Әббаҡ ярым, йыр менән көйһөҙ генә һарын һарнай. Ғ. Ибраһимов. Солтанбәктец был көйҙәре һарнау тугел, моң икән. Таҡмаҡтан.
2. кусм. Өгөт-нәсихәт биреү. □ Читать нравоучение. Я Китер саҡта Ҡарас батыр: «Ҡилдешкә хәҙер генә кеше ебәрегеҙ, тиҙ генә барып етһен. Кук ала ат киткәнгә оҡшай, һары яҡ ҡола атты менһен», — тип һарнап китә. Әкиәттән.
ҺАРНАУ II и. фолък. ҡар. hap II. Я Башҡорттарҙа борон һарнау магияға бәйле һәм тәбиғәт хужаларына мөрәжәғәт рәуешендә булған. Р. Солтангәрәева.
ҺАРНАУСЫ (Р.: исполнитель речитативов; И.: performer of recitative; T.: türkü söyleyen kimse) и.
hap (II) башҡарыусы. □ Исполнитель речитативов. Ҡарт һарнаусы. Яҡшы һарнаусы.
ҺАРПАТ (Р.: бережливость; И.: thrift; T.: tutumluluk) и. ҡар. һаҡсыллыҡ.
Нимәнелер һаҡсыл тотоу. □ Бережливость; экономность, расчётливость, һарпат менән тотоноу. Һарпат менән эш итеу.
ҺАРТ I(Р .: сарт; И.: Şart; T.: Şart) и. этн.
1. иҫк. Элек-электән ултыраҡ тормош менән йәшәгән Урта Азия халыҡтары исеме.
□ Сарт (старое название тюркского населения городов Средней Азии). Я Төркөстан һарттары ошо көндәргәсә Уралда «башҡорт» тигән ҡәуем барлығын белмәй — беҙ — башҡорттарҙы «нуғай» тип йөрөтәләр. Й. Солтанов. Һабрауҙың юлдаштары араһында ғәрәптәр ҙә, иранлылар ҙа, төрки һарттар ҙа бар ине. Ә. Хәкимов.
2. Әйле, табын һәм тамъян ырыуына ҡараған бер аймаҡ исеме. □ Сарт (название одного из башкирских родов племён айли, табын, тамьян). Я [Алтынбай:] Нәҫелебеҙ-ҙә һарттар ҙа, табындар ҙа бар. 3. Ураҡсин. Ауылдағы өс аймаҡтың береһен «узбәк аймағы» йә ҡайһы саҡта «һарттар араһы» тип тә атайҙар. Ж. Кейекбаев.
ҺАРТ II с. диал. ҡар. һаран. Бәғзе бер һараннау кешеләргә һарт ти торғайнылар.
ҺАРТАЙ (Р.: сарт-айлинец; И.: Bashkir clan’s name; T.: bir Başkurt boyunun ismi) u. этн.
Боронғо бер башҡорт ырыуының исеме.
□ Сарт-айлинец. Я Исемем — Ялыҡ. Ташҡай улы Бурнаҡтың улымын. Һартай ырыуынан. «Һуңғы Һартай».
ҺАРТЫУ (Р.: метка; И.: urine trail; T.: işaret) и.
Ҡыр йәнлектәренең ҡар өҫтөндәге кесе ярау эҙе; һарыу. □ Метка (след мочи диких зверей). Ҡар өҫтөндә кейектәрҙең һартыу эҙҙәре куренә.
ҺАРУЙ и. диал. ҡар. һарауыс. Һаруй сигеу. Һаруй таратыу. Һаруй тағыу.
ҺАРУН [ғәр. (Р.: жадный; И.:
greedy; T.: cimri) с. ҡар. ҡарун.
Бик ныҡ һаран. □ Жадный, скряга, скупец, һарун кеше. Я Һарун байҙар йәшәй был ерҙә, кәрәк тапһа, ҡаныңды ла һурыр.
3. Биишева.
ҺАРУТ (Р.: пырей; И.: bluegrass; T.: ayrık otu) и. бот. ҡар. аҡтамыр.
Башаҡлылар ғаиләһенә ҡараған оҙон аҡ тамырлы күп йыллыҡ үлән. □ Пырей (лат. Elytrigia). Н Ашлыҡтың яртыһы һарут, башаҡҡа ла артыҡ көр тугел. С. Агиш. Крәҫтиәндәр һеркәләрен ҡойоп, тулҡынла
497
мәк апай, сулмәк апай, тамаҡһыҙлыҡтан йөҙәнем, апай, йөҙәнем, апай!» Әкиәттән.
2. кусм. Телде яҡшылап белмәгән көйөнсә әҙ-мәҙ һөйләшеп маташыу; һупалау. □ Немного говорить на каком-то языке. Я Рауза хәҙер ике телде лә яҡшы белә. Мин дәруссаны апаруҡ һармаҡлайым. Ҡ. Ибәтуллин.
ҺАРМАҠҺЫУ (һармаҡһы-) (Р.: одуреть; И.: grow stupid; T.: ahmaklaşmak) ҡ.
Алйот һымаҡ булыу, иҫәрләнеү. □ Одуреть, отупеть, һармаҡһып ҡалыу. Бала-саға кеуек һармаҡһыу.
ҺАРМЫШ (Р.: второй муж; И.: second husband; T.: ikinci koca) и. диал.
Ҡатындың икенсе ире (шул ҡатынға ҡарата). □ Второй муж. Я Ҡатындар икенсе иргә барһалар, был иренә һармыш тип өндәшәләр. М. Ҡулаев.
ҺАРНАУ I (һарна-) (Р.: петь речитативом; И.: sing the recitative; T.: küçük türkü söylemek) ҡ.
1. Һармаҡ рәүешендә көйләп әйтеү. □ Петь речитативом. Я Әббаҡ ярым, йыр менән көйһөҙ генә һарын һарнай. Ғ. Ибраһимов. Солтанбәктец был көйҙәре һарнау тугел, моң икән. Таҡмаҡтан.
2. кусм. Өгөт-нәсихәт биреү. □ Читать нравоучение. Я Китер саҡта Ҡарас батыр: «Ҡилдешкә хәҙер генә кеше ебәрегеҙ, тиҙ генә барып етһен. Кук ала ат киткәнгә оҡшай, һары яҡ ҡола атты менһен», — тип һарнап китә. Әкиәттән.
ҺАРНАУ II и. фолък. ҡар. hap II. Я Башҡорттарҙа борон һарнау магияға бәйле һәм тәбиғәт хужаларына мөрәжәғәт рәуешендә булған. Р. Солтангәрәева.
ҺАРНАУСЫ (Р.: исполнитель речитативов; И.: performer of recitative; T.: türkü söyleyen kimse) и.
hap (II) башҡарыусы. □ Исполнитель речитативов. Ҡарт һарнаусы. Яҡшы һарнаусы.
ҺАРПАТ (Р.: бережливость; И.: thrift; T.: tutumluluk) и. ҡар. һаҡсыллыҡ.
Нимәнелер һаҡсыл тотоу. □ Бережливость; экономность, расчётливость, һарпат менән тотоноу. Һарпат менән эш итеу.
ҺАРТ I(Р .: сарт; И.: Şart; T.: Şart) и. этн.
1. иҫк. Элек-электән ултыраҡ тормош менән йәшәгән Урта Азия халыҡтары исеме.
□ Сарт (старое название тюркского населения городов Средней Азии). Я Төркөстан һарттары ошо көндәргәсә Уралда «башҡорт» тигән ҡәуем барлығын белмәй — беҙ — башҡорттарҙы «нуғай» тип йөрөтәләр. Й. Солтанов. Һабрауҙың юлдаштары араһында ғәрәптәр ҙә, иранлылар ҙа, төрки һарттар ҙа бар ине. Ә. Хәкимов.
2. Әйле, табын һәм тамъян ырыуына ҡараған бер аймаҡ исеме. □ Сарт (название одного из башкирских родов племён айли, табын, тамьян). Я [Алтынбай:] Нәҫелебеҙ-ҙә һарттар ҙа, табындар ҙа бар. 3. Ураҡсин. Ауылдағы өс аймаҡтың береһен «узбәк аймағы» йә ҡайһы саҡта «һарттар араһы» тип тә атайҙар. Ж. Кейекбаев.
ҺАРТ II с. диал. ҡар. һаран. Бәғзе бер һараннау кешеләргә һарт ти торғайнылар.
ҺАРТАЙ (Р.: сарт-айлинец; И.: Bashkir clan’s name; T.: bir Başkurt boyunun ismi) u. этн.
Боронғо бер башҡорт ырыуының исеме.
□ Сарт-айлинец. Я Исемем — Ялыҡ. Ташҡай улы Бурнаҡтың улымын. Һартай ырыуынан. «Һуңғы Һартай».
ҺАРТЫУ (Р.: метка; И.: urine trail; T.: işaret) и.
Ҡыр йәнлектәренең ҡар өҫтөндәге кесе ярау эҙе; һарыу. □ Метка (след мочи диких зверей). Ҡар өҫтөндә кейектәрҙең һартыу эҙҙәре куренә.
ҺАРУЙ и. диал. ҡар. һарауыс. Һаруй сигеу. Һаруй таратыу. Һаруй тағыу.
ҺАРУН [ғәр. (Р.: жадный; И.:
greedy; T.: cimri) с. ҡар. ҡарун.
Бик ныҡ һаран. □ Жадный, скряга, скупец, һарун кеше. Я Һарун байҙар йәшәй был ерҙә, кәрәк тапһа, ҡаныңды ла һурыр.
3. Биишева.
ҺАРУТ (Р.: пырей; И.: bluegrass; T.: ayrık otu) и. бот. ҡар. аҡтамыр.
Башаҡлылар ғаиләһенә ҡараған оҙон аҡ тамырлы күп йыллыҡ үлән. □ Пырей (лат. Elytrigia). Н Ашлыҡтың яртыһы һарут, башаҡҡа ла артыҡ көр тугел. С. Агиш. Крәҫтиәндәр һеркәләрен ҡойоп, тулҡынла
497