Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IX. 615 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ҺУЛЫШ
ҺУЛПЫҠ (Р.: кривой; И.: crooked; T.: eğri) с. диал. ҡар. ҡыйыш.
1. Тура йүнәлешкә, төҙ рәүешкә ярашһыҙ; кәкре, салыш, ауыш. □ Кривой, косой, һулпыҡ танаулы, һулпыҡ бағана, һулпыҡ ауыҙ.
2. диал. Бер яҡҡа ауышыраҡ, ҡыйышыраҡ итеп атлаусы. □ Шагающий неровно, наклонившись вбок. Һулпыҡ ҡеше.
3. Яҫы битле. □ Широколицый, һулпыҡ битле. Һулпыҡ йөҙлө ир.
ҺУЛ ТАЙ Л АУ (һултайла-) (Р.: бежать рысью; И.: go at a trot; T: tırıs gitmek) ҡ. диал.
Юртыу. □ Бежать рысью. Аттар һул-тайланы. Юртаҡ һултайлап бара. Оло бейд һултайлай алмай.
ҺУЛЫҒЫУ I (һулыҡ-) (Р: чахнуть; И.: shrivel; T.: solup kurumak) ҡ.
1. Һурылып кибеү; һулыу. □ Чахнуть, сохнуть. Һулығып ағарыу, һулығып бөтөү. Ҡайғынан һулығыу.
2. ҡар. һурығыу. ■ [Туҡмуйрыҡтың] йөҙө һулыҡҡан, йыуан кәүҙәһе бөкрәйә төшкән. Ғ. Ибраһимов.
ҺУЛЫҒЫУ II (һулыҡ-) (Р: захлёбываться; И.: choke (with); T: boğulur gibi olmak) ҡ. диал.
1. Туймаҫтай булып, йотлоғоп ашау, эсеү, һулау һ. б. □ Захлёбываться, һулығып ашау. һулығып тын алыу. һулығып һыу эсеү. ■ һалҡын шишмәм, һыуҙарыңды һулығып-һулығып әсәм мин. X. Ҡунаҡбай.
2. ҡар. һулыу. Гөлөм һулыҡты. Йәшелсә һулыҡҡан. Йәшеллек эҫелеккә һулығып ултыра. ■ Рәшиҙәнең күҙҙәре .. өҫтәл өҫтөндә ятҡан бер шәлкем умырзая сәскәһенә төштө, һап-һары сәскәләрҙең нескә япраҡтары һулыға төшкән. Ғ. Аллаяров.
3. ҡар. һулҡылдау 2. Тыйыла алмай һулығып илай. Илай торғас, һулығып бөттө. ■ Оҙатыусылар араһынан кемдер һулығып иланы. Й. Солтанов.
ҺУЛЫҠЛАУ (һулыҡла-) ҡ. диал. ҡар. һулҡылдау. Илағанда туҡтауһыҙ һулыҡла-ны. Һулыҡлап тороу. Һулыҡлай башлау.
ҺУЛЫМ (Р: топкая дорога; И.: drown pathway; T: batak yol) и. диал.
1. Батҡыл юл. □ Топкая дорога. Бер һулымдан барыу. Һулымдан сығыу. Шырлыҡ эсендә бер һулым күренде.
2. Иҫке һуҡмаҡ. □ Старая, заброшенная тропинка, һулымға сығыу. Һулым ауылға илтергә тейеш. Кеше йөрөмәгән һулым буйлап атлау.
ҺУЛЫТЫУ (һулыт-) ҡ. йөкм. ҡар. һулыу. понуд. от һулыу. Сәскәне һулытыу. Эҫе көн барлыҡ йәшеллекте һулытты, һулытмай баҡса ҡарау.
ҺУЛЫУ I (һулы-) (Р: вянуть; И.: wither; T: solmak) ҡ.
1. Кибеү, шиңеү (үҫемлектәргә ҡарата).
□ Вянуть, увядать. ■ Сәскәне көсләп мәленән алда астырһаң, һулый бит. Д. Бүләков. Ваҡыты етһә, ҡыҙыл гөлдәр һулыр бер көн. Бәйеттән.
2. күсм. Һурылып, ябығып, кибеү; шиңеү.
□ Чахнуть. Ауырыуҙан һулыу. Хәлһеҙләнеп һулыу. Көндән-көн һулыу. Ҡайғынан һулыу. ■ Уларҙың [балаларҙың] нурлы йөҙө күҙгә күренеп һулый, биттәренә аслыҡ билдәләре сыға. Ғ. Дәүләтшин. Улын юғалтыу ҡайғыһынан, умырзая кеүек, бер көндә һулыны ла ергә ятты, мәрхүмә [Бураншаның әсәһе].
3. Биишева. [Хан ҡыҙы - Нурйәнгә:] Оҙаҡлаһаң, килмәһәң, һыуһыҙ гөлдәй һулырмын. С. Бәҙретдинов.
ҺУЛЫУ II и. диал. ҡар. һулыш. Эҫе һулыу, һулыуы йышайҙы. Йышайған һулыу. Һулыуы бөтмәгән кеше хәл өҫтөндә ята.
ҺУЛЫУ ҺАЙЫН (Р: постоянно; И.: constantly; T: sürekli) р.
һәр ваҡыт, йыш. □ Постоянно. Һулыу һайын беҙгә килә. Һулыу һайын ашарға һорай.
ҺУЛЫШ (Р: дыхание; И.: breath; T: soluk) и.
1. Тереклектәрҙең үпкәһендәге һауа ал-машынышы; тын алыш. □ Дыхание. Иркен һулыш, һулышһыҙ ҡалыу. ■ Йәмилдең күҙ алдары ҡапыл нурланып, һулышы иркенәйеп китте. Р. Байбулатов. Ҡатындың төҫтәре ағарған, күҙҙәре ҙурайған, һулыштары ҡыҫылған, ғыж-ғыж килә. Д. Юлтый.
2. Үпкәлә алмашынған һауа; тын. □ Дыхание, вздох. Эҫе һулышын бөрктө. Ҡайнар һулышы менән өттө. ü [Нина - Ниғмәткә:] Ауыҙығыҙҙы йомоп, танау аша һулыш алырға кәрәк. Б. Бикбай. Бала тыуғас, ҡаты ҡысҡырып ала тиҙәр тәүге һулышты. Н. Нәжми.
615
ҺУЛПЫҠ (Р.: кривой; И.: crooked; T.: eğri) с. диал. ҡар. ҡыйыш.
1. Тура йүнәлешкә, төҙ рәүешкә ярашһыҙ; кәкре, салыш, ауыш. □ Кривой, косой, һулпыҡ танаулы, һулпыҡ бағана, һулпыҡ ауыҙ.
2. диал. Бер яҡҡа ауышыраҡ, ҡыйышыраҡ итеп атлаусы. □ Шагающий неровно, наклонившись вбок. Һулпыҡ ҡеше.
3. Яҫы битле. □ Широколицый, һулпыҡ битле. Һулпыҡ йөҙлө ир.
ҺУЛ ТАЙ Л АУ (һултайла-) (Р.: бежать рысью; И.: go at a trot; T: tırıs gitmek) ҡ. диал.
Юртыу. □ Бежать рысью. Аттар һул-тайланы. Юртаҡ һултайлап бара. Оло бейд һултайлай алмай.
ҺУЛЫҒЫУ I (һулыҡ-) (Р: чахнуть; И.: shrivel; T.: solup kurumak) ҡ.
1. Һурылып кибеү; һулыу. □ Чахнуть, сохнуть. Һулығып ағарыу, һулығып бөтөү. Ҡайғынан һулығыу.
2. ҡар. һурығыу. ■ [Туҡмуйрыҡтың] йөҙө һулыҡҡан, йыуан кәүҙәһе бөкрәйә төшкән. Ғ. Ибраһимов.
ҺУЛЫҒЫУ II (һулыҡ-) (Р: захлёбываться; И.: choke (with); T: boğulur gibi olmak) ҡ. диал.
1. Туймаҫтай булып, йотлоғоп ашау, эсеү, һулау һ. б. □ Захлёбываться, һулығып ашау. һулығып тын алыу. һулығып һыу эсеү. ■ һалҡын шишмәм, һыуҙарыңды һулығып-һулығып әсәм мин. X. Ҡунаҡбай.
2. ҡар. һулыу. Гөлөм һулыҡты. Йәшелсә һулыҡҡан. Йәшеллек эҫелеккә һулығып ултыра. ■ Рәшиҙәнең күҙҙәре .. өҫтәл өҫтөндә ятҡан бер шәлкем умырзая сәскәһенә төштө, һап-һары сәскәләрҙең нескә япраҡтары һулыға төшкән. Ғ. Аллаяров.
3. ҡар. һулҡылдау 2. Тыйыла алмай һулығып илай. Илай торғас, һулығып бөттө. ■ Оҙатыусылар араһынан кемдер һулығып иланы. Й. Солтанов.
ҺУЛЫҠЛАУ (һулыҡла-) ҡ. диал. ҡар. һулҡылдау. Илағанда туҡтауһыҙ һулыҡла-ны. Һулыҡлап тороу. Һулыҡлай башлау.
ҺУЛЫМ (Р: топкая дорога; И.: drown pathway; T: batak yol) и. диал.
1. Батҡыл юл. □ Топкая дорога. Бер һулымдан барыу. Һулымдан сығыу. Шырлыҡ эсендә бер һулым күренде.
2. Иҫке һуҡмаҡ. □ Старая, заброшенная тропинка, һулымға сығыу. Һулым ауылға илтергә тейеш. Кеше йөрөмәгән һулым буйлап атлау.
ҺУЛЫТЫУ (һулыт-) ҡ. йөкм. ҡар. һулыу. понуд. от һулыу. Сәскәне һулытыу. Эҫе көн барлыҡ йәшеллекте һулытты, һулытмай баҡса ҡарау.
ҺУЛЫУ I (һулы-) (Р: вянуть; И.: wither; T: solmak) ҡ.
1. Кибеү, шиңеү (үҫемлектәргә ҡарата).
□ Вянуть, увядать. ■ Сәскәне көсләп мәленән алда астырһаң, һулый бит. Д. Бүләков. Ваҡыты етһә, ҡыҙыл гөлдәр һулыр бер көн. Бәйеттән.
2. күсм. Һурылып, ябығып, кибеү; шиңеү.
□ Чахнуть. Ауырыуҙан һулыу. Хәлһеҙләнеп һулыу. Көндән-көн һулыу. Ҡайғынан һулыу. ■ Уларҙың [балаларҙың] нурлы йөҙө күҙгә күренеп һулый, биттәренә аслыҡ билдәләре сыға. Ғ. Дәүләтшин. Улын юғалтыу ҡайғыһынан, умырзая кеүек, бер көндә һулыны ла ергә ятты, мәрхүмә [Бураншаның әсәһе].
3. Биишева. [Хан ҡыҙы - Нурйәнгә:] Оҙаҡлаһаң, килмәһәң, һыуһыҙ гөлдәй һулырмын. С. Бәҙретдинов.
ҺУЛЫУ II и. диал. ҡар. һулыш. Эҫе һулыу, һулыуы йышайҙы. Йышайған һулыу. Һулыуы бөтмәгән кеше хәл өҫтөндә ята.
ҺУЛЫУ ҺАЙЫН (Р: постоянно; И.: constantly; T: sürekli) р.
һәр ваҡыт, йыш. □ Постоянно. Һулыу һайын беҙгә килә. Һулыу һайын ашарға һорай.
ҺУЛЫШ (Р: дыхание; И.: breath; T: soluk) и.
1. Тереклектәрҙең үпкәһендәге һауа ал-машынышы; тын алыш. □ Дыхание. Иркен һулыш, һулышһыҙ ҡалыу. ■ Йәмилдең күҙ алдары ҡапыл нурланып, һулышы иркенәйеп китте. Р. Байбулатов. Ҡатындың төҫтәре ағарған, күҙҙәре ҙурайған, һулыштары ҡыҫылған, ғыж-ғыж килә. Д. Юлтый.
2. Үпкәлә алмашынған һауа; тын. □ Дыхание, вздох. Эҫе һулышын бөрктө. Ҡайнар һулышы менән өттө. ü [Нина - Ниғмәткә:] Ауыҙығыҙҙы йомоп, танау аша һулыш алырға кәрәк. Б. Бикбай. Бала тыуғас, ҡаты ҡысҡырып ала тиҙәр тәүге һулышты. Н. Нәжми.
615