Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IX. 621 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ҺУПЫЛДАҠ
ҺУПАЙ (Р.: сыч мохноногий; И.: Boreal owl; T.: paçalı baykuş) и. зоол.
Ябалаҡтар ғаиләһенә ҡараған, сыйырсыҡтан ҙурыраҡ, ҡолаҡһыҙ йомро башлы төнгө ҡош. □ Сыч мохноногий (лат. Aegolius funereus). Ата һупай. Инә һупай. ■ Бейек тирәк ҡыуышында һупай ыңғыраша. 3. Биишева.
ҺУПАЙҘЫ и. зоол. ҡар. һупай. Һупайҙы тауышы, һупайҙы һунарға сыҡҡан.
ҺУПАЙ ТУРҒАЙ (Р: сыч мохноногий малый; И.: owl; species; T.: paçalı baykuş) и. зоол.
Ябалаҡтар ғаиләһенә ҡараған бәләкәйерәк һупай. □ Сыч мохноногий малый (лат. Aegolius Gleb Romani). Һупай турғай тотоу, һупай турғай балаһы.
ҺУПАЙЫУ (һупай-, һупая) (Р.: выпячиваться; И.: bulge; T.: çıkıntı yapmak) ҡ.
Ҡабара биреп ҡалҡыныу. □ Выпячиваться, выступать, торчать. Һупайып китеу. һупая биреу. һупайып сығыу. Куҙе һупайған.
♦ Һупайып ултырыу бер ни эшләмәй, тик ултырыу. □ соотв. Сидеть сложа руки. Бер нәмәгә эшкинмәй, һупайып ултыра.
ҺУПАЛ с. диал. ҡар. һәтәү, һупал бала. Һупал кеше.
ҺУПАЛАҠ (һупалағы) (Р: комок, кругляк; И.: clot, pat; T.: top, yumak) и.
1. Балсыҡ, ҡорот һымаҡ нәмәнән йомарланған йомғаҡ; йомарлаҡ, йомарлам. □ Комок, кругляк, клубок (масла и т. п.). Бер һупалаҡ май. Һупалаҡ яһау. Балсыҡ һупалағы. Бер нисә һупалаҡ ҡорот теҙеп киптереу.
2. диал. ҡар. көнйәлә. Бер һупалаҡ йөн. Бер-ике һупалаҡ етен.
ҺУПАЛАҠЛАУ (һупалаҡла-) (Р.: комкать; И.: crumple; T.: yuvarlamak) ҡ.
1. Балсыҡ, ҡорот һымаҡ нәмәләрҙе сәпәп йомро итеү; йомарлау, йомғаҡлау. □ Комкать, валять, скатывать, слеплять, придавая округлую форму. ■ Сания апай һупалаҡлап май һата торғайны. Көләмәстән.
2. диал. ҡар. һупалау 1. Һупалаҡлап сығыу, һупалаҡлап ҡуйған. Ипләп һыламаған, һупалаҡлап ҡына сыҡҡан.
ҺУПАЛАУ (һупала-) (Р.: делать неаккуратно; И.: make roughly; T: özensizce yapmak) ҡ.
1. Яҡшылап, матурлап тормай, арлы-бирле итеп эшләү; әтмәләү. □ Делать неаккуратно,
некрасиво, кое-как. ■ Өмөтбайҙың өйө кәкре-бөкрө ҡайын ағасынан һупалап ҡына яһалған. Ғ. Дәүләтшин.
2. Икенсе бер телдә уҡыу-яҙыу, йыр-көй һ. б. яҡшылап белмәй, әҙ-мәҙ һөйләү, башҡарыу; маташтырыу □ Немного уметь, немного знать чужой язык, песни. Иҫке төркисә һупалайым. Русса һупалау. Әҙерәк немецса һупалау. ■ Элек самауыр төҙәтеуселәрҙең кубеһе башҡөртсаны яҡшы һупалай торған урыҫ ҡарты була торғайны. Ә. Вахитов.
ҺУПАТА (Р.: неуклюжий; И.: awkward; Т.: kubat) с. диал.
Ауыр, лупыш кәүҙәле. □ Неуклюжий, тяжеловесный, неповоротливый, һупата кеше. Һупата кәуҙәле булыу. Һупата кәуҙәлеләр өсөн спорт уйындары.
ҺУПАТАЛАЙ с. диал. ҡар. һур. Һупата-лай быйма, һупаталай кәуҙәле.
ҺУП БАРМАҠ и. ҡар. һуҡ бармаҡ, һуп бармаҡ менән саҡырыу. Һуп бармаҡ менән төртөу. һуп бармаҡ менән курһәтеу. ■ Фәйзулла ҡәләмде баш бармағы һәм һуп бармағы менән йәпләп тота. Ф. Иҫәнғолов.
ҺУП ИТЕҮ (һуп ит-) (Р: встать на ноги (о младенцах)', И.: walk (of baby)', T.: ayaklanmak) ҡ. бал.
Аяҡ өҫтө баҫыу; тороу (сабыйҙарға ҡарата). □ Встать на ноги (о младенцах). Йә, балам, һуп ит. һуп итеп тороу, һуп итә башланы, һуп итергә маташа.
♦ һуп итеп тороу кеше ҡушҡан йомошто һ. б. хәҙер үк үтәргә әҙер тороу. □ Быть готовым на все. һәр эшкә лә һуп итеп тороу. ■ [Иҙел:] Сәлимәне ебәрергә кәрәк. .. Атҡа ултырып фәлән ергә барып ҡайт тиһәң, ул һуп итеп торор ине. Ш. Насыров.
ҺУПҠЫН и. диал. ҡар. һапҡан. Һупҡын уйнау.
ҺУПЛАУ (һупла-) (Р: ухать; И.: hoot; Т.: ötmek) ҡ.
һуп тип ҡысҡырыу, ухылдау (ябалаҡҡа һ.б. ҡарата). □ Ухать. ■ Һуплаған өкө тауышы ҡара урмандар буйлап яңғырай. М. Тажи.
ҺУПЫЛДАҠ (һупылдағы) и.
1. диал. ҡар. һупай, һупылдаҡ йомортҡалары. һупылдаҡ яҡында ғына һуплай.
2. диал. ҡар. һөҙһөт. Һупылдаҡ тауышы.
621
ҺУПАЙ (Р.: сыч мохноногий; И.: Boreal owl; T.: paçalı baykuş) и. зоол.
Ябалаҡтар ғаиләһенә ҡараған, сыйырсыҡтан ҙурыраҡ, ҡолаҡһыҙ йомро башлы төнгө ҡош. □ Сыч мохноногий (лат. Aegolius funereus). Ата һупай. Инә һупай. ■ Бейек тирәк ҡыуышында һупай ыңғыраша. 3. Биишева.
ҺУПАЙҘЫ и. зоол. ҡар. һупай. Һупайҙы тауышы, һупайҙы һунарға сыҡҡан.
ҺУПАЙ ТУРҒАЙ (Р: сыч мохноногий малый; И.: owl; species; T.: paçalı baykuş) и. зоол.
Ябалаҡтар ғаиләһенә ҡараған бәләкәйерәк һупай. □ Сыч мохноногий малый (лат. Aegolius Gleb Romani). Һупай турғай тотоу, һупай турғай балаһы.
ҺУПАЙЫУ (һупай-, һупая) (Р.: выпячиваться; И.: bulge; T.: çıkıntı yapmak) ҡ.
Ҡабара биреп ҡалҡыныу. □ Выпячиваться, выступать, торчать. Һупайып китеу. һупая биреу. һупайып сығыу. Куҙе һупайған.
♦ Һупайып ултырыу бер ни эшләмәй, тик ултырыу. □ соотв. Сидеть сложа руки. Бер нәмәгә эшкинмәй, һупайып ултыра.
ҺУПАЛ с. диал. ҡар. һәтәү, һупал бала. Һупал кеше.
ҺУПАЛАҠ (һупалағы) (Р: комок, кругляк; И.: clot, pat; T.: top, yumak) и.
1. Балсыҡ, ҡорот һымаҡ нәмәнән йомарланған йомғаҡ; йомарлаҡ, йомарлам. □ Комок, кругляк, клубок (масла и т. п.). Бер һупалаҡ май. Һупалаҡ яһау. Балсыҡ һупалағы. Бер нисә һупалаҡ ҡорот теҙеп киптереу.
2. диал. ҡар. көнйәлә. Бер һупалаҡ йөн. Бер-ике һупалаҡ етен.
ҺУПАЛАҠЛАУ (һупалаҡла-) (Р.: комкать; И.: crumple; T.: yuvarlamak) ҡ.
1. Балсыҡ, ҡорот һымаҡ нәмәләрҙе сәпәп йомро итеү; йомарлау, йомғаҡлау. □ Комкать, валять, скатывать, слеплять, придавая округлую форму. ■ Сания апай һупалаҡлап май һата торғайны. Көләмәстән.
2. диал. ҡар. һупалау 1. Һупалаҡлап сығыу, һупалаҡлап ҡуйған. Ипләп һыламаған, һупалаҡлап ҡына сыҡҡан.
ҺУПАЛАУ (һупала-) (Р.: делать неаккуратно; И.: make roughly; T: özensizce yapmak) ҡ.
1. Яҡшылап, матурлап тормай, арлы-бирле итеп эшләү; әтмәләү. □ Делать неаккуратно,
некрасиво, кое-как. ■ Өмөтбайҙың өйө кәкре-бөкрө ҡайын ағасынан һупалап ҡына яһалған. Ғ. Дәүләтшин.
2. Икенсе бер телдә уҡыу-яҙыу, йыр-көй һ. б. яҡшылап белмәй, әҙ-мәҙ һөйләү, башҡарыу; маташтырыу □ Немного уметь, немного знать чужой язык, песни. Иҫке төркисә һупалайым. Русса һупалау. Әҙерәк немецса һупалау. ■ Элек самауыр төҙәтеуселәрҙең кубеһе башҡөртсаны яҡшы һупалай торған урыҫ ҡарты була торғайны. Ә. Вахитов.
ҺУПАТА (Р.: неуклюжий; И.: awkward; Т.: kubat) с. диал.
Ауыр, лупыш кәүҙәле. □ Неуклюжий, тяжеловесный, неповоротливый, һупата кеше. Һупата кәуҙәле булыу. Һупата кәуҙәлеләр өсөн спорт уйындары.
ҺУПАТАЛАЙ с. диал. ҡар. һур. Һупата-лай быйма, һупаталай кәуҙәле.
ҺУП БАРМАҠ и. ҡар. һуҡ бармаҡ, һуп бармаҡ менән саҡырыу. Һуп бармаҡ менән төртөу. һуп бармаҡ менән курһәтеу. ■ Фәйзулла ҡәләмде баш бармағы һәм һуп бармағы менән йәпләп тота. Ф. Иҫәнғолов.
ҺУП ИТЕҮ (һуп ит-) (Р: встать на ноги (о младенцах)', И.: walk (of baby)', T.: ayaklanmak) ҡ. бал.
Аяҡ өҫтө баҫыу; тороу (сабыйҙарға ҡарата). □ Встать на ноги (о младенцах). Йә, балам, һуп ит. һуп итеп тороу, һуп итә башланы, һуп итергә маташа.
♦ һуп итеп тороу кеше ҡушҡан йомошто һ. б. хәҙер үк үтәргә әҙер тороу. □ Быть готовым на все. һәр эшкә лә һуп итеп тороу. ■ [Иҙел:] Сәлимәне ебәрергә кәрәк. .. Атҡа ултырып фәлән ергә барып ҡайт тиһәң, ул һуп итеп торор ине. Ш. Насыров.
ҺУПҠЫН и. диал. ҡар. һапҡан. Һупҡын уйнау.
ҺУПЛАУ (һупла-) (Р: ухать; И.: hoot; Т.: ötmek) ҡ.
һуп тип ҡысҡырыу, ухылдау (ябалаҡҡа һ.б. ҡарата). □ Ухать. ■ Һуплаған өкө тауышы ҡара урмандар буйлап яңғырай. М. Тажи.
ҺУПЫЛДАҠ (һупылдағы) и.
1. диал. ҡар. һупай, һупылдаҡ йомортҡалары. һупылдаҡ яҡында ғына һуплай.
2. диал. ҡар. һөҙһөт. Һупылдаҡ тауышы.
621