Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IX. 626 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ҺҮГЕҮ
куреп, һугенеп ебәреу. Ҡуҙенә куренә башлаһа, һугенә. Шайтанды ҡыуыу өсөн һугенеу. ■ Ҡойонға эләкһәң, һугенеп, бысаҡ ташлар кәрәк. «Башҡорт мифологияһы»нан.
ҺҮГЕҮ (һүк-) (Р.: ругать; И.: scold; abuse; T.: sövmek) ҡ.
Ҡаты итеп әрләү. □ Ругать, бранить. // Ругань, брань. М Ул [Новиков] көнө буйы һугенә, һуғышын да, батшаһын да, крәҫтиәнен дә һугә. Д. Юлтый. • Ата һуккән аш юйыр, әсә һуккән йәш ҡойор. Мәҡәл.
♦ Эт итеп {йәки эттән алып, эткә һалып, этте эткә һалып) һүгеү бик яман итеп, ныҡ әрләү. □ Сильно ругать. ■ Яман кеше маҡтанһа, ишектән ингән кешене эттән алып һуктем, тир. Ҡобайырҙан.
ҺҮГЕШ (Р: ругань; И.: scolding; abuse; T.: sövme) и.
Әрләш, талаш. □ Ругань, брань. ■ Ҡарғыш, һугеш, шау-шыу, илаш - ғөмумән, ҙур ығы-зығы башланды. Ә. Вахитов.
ҺҮГЕШЕҮ (һүгеш-) ҡ.
1. ypm. ҡар. һүгеү, взаимн. от һүгеү. М Ер алыуға ялмауыҙҙар йугерештеләр, уҙ-ара талаштылар, һугештеләр. Бәйеттән.
2. диал. ҡар. һүгенеү. Һугешә башланы. Эт эймәҫ һуҙҙәр менән һугешеугә кусте. Алама итеп һугешеп ташланы.
ҺҮГӘН (Р: морда без внутренней воронки; И.: kind of fish trap; T.: bir tür balık ağı) и. диал.
Йәлдәүһеҙ мурҙа. □ Морда без внутренней воронки (рыболовная снасть). Һугән һалыу, һугән менән балыҡ тотоу. Һугән уреу.
ҺҮҘ (Р: слово; И.: word; T.: söz) и.
1. Ысынбарлыҡтағы берәй предметты, күренеште, төшөнсәне аңлатҡан өндәр теҙмәһенән торған телмәр берәмеге. □ Слово. / Словесный, һуҙ әйтеу. Һуҙ төҙөу. Һуҙ-ҙең мәғәнәһе.
2. Грамматик терминдар составында килә. □ Слово (употребляется в составе грамматических терминов). Ҡушма һуҙ. Ярҙамлыҡ һуҙ. Ябай һуҙ. Модаль (мөнәсәбәт) һуҙ. Инеш Һуҙ-
3. Ике арала булған әңгәмә, әйтелгән хәбәр; һөйләшеү. □ Разговор, һуҙ һөйләу. Һуҙ ағышы. Һуҙгә һуҙ бәйләнеп китте. Һуҙҙе икенсегә бороу. Һуҙҙең асылы нимәлә? • Дөрөҫ һуҙгә яуап юҡ. Әйтем. Һуҙ башы - мәҡәлдә. Әйтем.
4. Әйтеләсәк хәбәр; яңылыҡ. □ Весть, новость, известие. Һуҙ алып ҡайтыу. Яңы һуҙ килтереу. Яңы һуҙ әйтеу. Шатлыҡлы һуҙ. Мөһим һуҙ.
5. Әйтеп белдергән кәңәш, тәҡдим. □ Предложение, слово. Аҡыллы һуҙ. Оло һуҙен тыңлау. Һуҙ әйтеу. М Әйткән һуҙең көмөш булһа, тик тороуың алтын булыр. Мәҡәл. Оло һуҙен тыңламаған оролған да бәрелгән. Мәҡәл. Йылы һуҙ таш иретә. Әйтем. Яҡшы һуҙ - йән аҙығы, яман һуҙ - баш ҡаҙығы. Мәҡәл.
6. Халыҡ алдында һөйләгән сығыш; телмәр. □ Речь, һуҙ һөйләу. Дөрөҫ һуҙ әйтеу. һуҙ аҙағында шуны әйтеу. Һуҙ башында әйтеп китеу. һуҙ ыңғайы билдәләп утеу. һуҙ тыңлау. ■ Ҡаһым турә фарман биргән саҡта әйтер һуҙкәйҙәре хаҡ ине. Халыҡ йырынан. • Бауҙың оҙоно, һуҙҙең ҡыҫҡаһы яҡшы. Әйтем.
7. Телмәр әйтеү хоҡуғы. □ Слово (употребляется в предоставлении слова). Һуҙ алыу. Һуҙ биреу. һуҙ әйтеу.
8. Ҡем йәки нимәлер хаҡында халыҡ араһында йөрөгән төрлө хәбәр. □ Молва, слух, сплетни. Насар һуҙ бар. Яҡшы һуҙ йөрөу. Һуҙ йөрөтөу. ■ [Рәхимә:] Беҙгә сит ялсылар ҙа бөтмәгән, тик йорттан һуҙ ишетеп тороуы яҡшы тугел. Һ. Дәүләтшина. • Ил һуҙе - диңгеҙ тулҡыны. Мәҡәл. Ҡеше ышанмаҫ һуҙҙе, ысын булһа ла һөйләмә. Әйтем. Ҡөндө ел боҙор, кешене һуҙ боҙор. Мәҡәл.
9. Нимәлер хаҡындағы вәғәҙә. □ Обещание. Һуҙ биреу. һуҙ тотоу. Һуҙҙә тороу. М Зәйнәп менән Сәйҙел.. ошо төндә һуҙ ҡуйышты йәшәу юлын бергә ҡушырға. Ғ. Сәләм.
10. Талаш, әрләш. □ Скандал, размолвка. һуҙ сығыу. Юҡтан һуҙ сығарыу.
11. Көй сығарылған әҙәби текст. □ Слова песни. Мостай Ҡәрим һуҙҙәренә яҙылған йыр. Назар Нәжми һуҙҙәренә яҙылған йыр. Йырҙан һуҙҙәрҙе алып ташлап булмай. ■ Йырҙың һуҙе башта аңлашылмаһа ла, Юлия.. тыңлай башланы. Һ. Дәүләтшина.
12. миф. Яҡшы йәки яман көскә эйә булған мифлаштырылған телмәр берәмеге. □ Слово (по представлениям башкир, способно оказать положительное или отрицательное воздействие). Елгә һуҙ һөйләмә, һуҙ магияһы. • Ҡеше һуҙе кеше ултерә. Әйтем.
626
куреп, һугенеп ебәреу. Ҡуҙенә куренә башлаһа, һугенә. Шайтанды ҡыуыу өсөн һугенеу. ■ Ҡойонға эләкһәң, һугенеп, бысаҡ ташлар кәрәк. «Башҡорт мифологияһы»нан.
ҺҮГЕҮ (һүк-) (Р.: ругать; И.: scold; abuse; T.: sövmek) ҡ.
Ҡаты итеп әрләү. □ Ругать, бранить. // Ругань, брань. М Ул [Новиков] көнө буйы һугенә, һуғышын да, батшаһын да, крәҫтиәнен дә һугә. Д. Юлтый. • Ата һуккән аш юйыр, әсә һуккән йәш ҡойор. Мәҡәл.
♦ Эт итеп {йәки эттән алып, эткә һалып, этте эткә һалып) һүгеү бик яман итеп, ныҡ әрләү. □ Сильно ругать. ■ Яман кеше маҡтанһа, ишектән ингән кешене эттән алып һуктем, тир. Ҡобайырҙан.
ҺҮГЕШ (Р: ругань; И.: scolding; abuse; T.: sövme) и.
Әрләш, талаш. □ Ругань, брань. ■ Ҡарғыш, һугеш, шау-шыу, илаш - ғөмумән, ҙур ығы-зығы башланды. Ә. Вахитов.
ҺҮГЕШЕҮ (һүгеш-) ҡ.
1. ypm. ҡар. һүгеү, взаимн. от һүгеү. М Ер алыуға ялмауыҙҙар йугерештеләр, уҙ-ара талаштылар, һугештеләр. Бәйеттән.
2. диал. ҡар. һүгенеү. Һугешә башланы. Эт эймәҫ һуҙҙәр менән һугешеугә кусте. Алама итеп һугешеп ташланы.
ҺҮГӘН (Р: морда без внутренней воронки; И.: kind of fish trap; T.: bir tür balık ağı) и. диал.
Йәлдәүһеҙ мурҙа. □ Морда без внутренней воронки (рыболовная снасть). Һугән һалыу, һугән менән балыҡ тотоу. Һугән уреу.
ҺҮҘ (Р: слово; И.: word; T.: söz) и.
1. Ысынбарлыҡтағы берәй предметты, күренеште, төшөнсәне аңлатҡан өндәр теҙмәһенән торған телмәр берәмеге. □ Слово. / Словесный, һуҙ әйтеу. Һуҙ төҙөу. Һуҙ-ҙең мәғәнәһе.
2. Грамматик терминдар составында килә. □ Слово (употребляется в составе грамматических терминов). Ҡушма һуҙ. Ярҙамлыҡ һуҙ. Ябай һуҙ. Модаль (мөнәсәбәт) һуҙ. Инеш Һуҙ-
3. Ике арала булған әңгәмә, әйтелгән хәбәр; һөйләшеү. □ Разговор, һуҙ һөйләу. Һуҙ ағышы. Һуҙгә һуҙ бәйләнеп китте. Һуҙҙе икенсегә бороу. Һуҙҙең асылы нимәлә? • Дөрөҫ һуҙгә яуап юҡ. Әйтем. Һуҙ башы - мәҡәлдә. Әйтем.
4. Әйтеләсәк хәбәр; яңылыҡ. □ Весть, новость, известие. Һуҙ алып ҡайтыу. Яңы һуҙ килтереу. Яңы һуҙ әйтеу. Шатлыҡлы һуҙ. Мөһим һуҙ.
5. Әйтеп белдергән кәңәш, тәҡдим. □ Предложение, слово. Аҡыллы һуҙ. Оло һуҙен тыңлау. Һуҙ әйтеу. М Әйткән һуҙең көмөш булһа, тик тороуың алтын булыр. Мәҡәл. Оло һуҙен тыңламаған оролған да бәрелгән. Мәҡәл. Йылы һуҙ таш иретә. Әйтем. Яҡшы һуҙ - йән аҙығы, яман һуҙ - баш ҡаҙығы. Мәҡәл.
6. Халыҡ алдында һөйләгән сығыш; телмәр. □ Речь, һуҙ һөйләу. Дөрөҫ һуҙ әйтеу. һуҙ аҙағында шуны әйтеу. Һуҙ башында әйтеп китеу. һуҙ ыңғайы билдәләп утеу. һуҙ тыңлау. ■ Ҡаһым турә фарман биргән саҡта әйтер һуҙкәйҙәре хаҡ ине. Халыҡ йырынан. • Бауҙың оҙоно, һуҙҙең ҡыҫҡаһы яҡшы. Әйтем.
7. Телмәр әйтеү хоҡуғы. □ Слово (употребляется в предоставлении слова). Һуҙ алыу. Һуҙ биреу. һуҙ әйтеу.
8. Ҡем йәки нимәлер хаҡында халыҡ араһында йөрөгән төрлө хәбәр. □ Молва, слух, сплетни. Насар һуҙ бар. Яҡшы һуҙ йөрөу. Һуҙ йөрөтөу. ■ [Рәхимә:] Беҙгә сит ялсылар ҙа бөтмәгән, тик йорттан һуҙ ишетеп тороуы яҡшы тугел. Һ. Дәүләтшина. • Ил һуҙе - диңгеҙ тулҡыны. Мәҡәл. Ҡеше ышанмаҫ һуҙҙе, ысын булһа ла һөйләмә. Әйтем. Ҡөндө ел боҙор, кешене һуҙ боҙор. Мәҡәл.
9. Нимәлер хаҡындағы вәғәҙә. □ Обещание. Һуҙ биреу. һуҙ тотоу. Һуҙҙә тороу. М Зәйнәп менән Сәйҙел.. ошо төндә һуҙ ҡуйышты йәшәу юлын бергә ҡушырға. Ғ. Сәләм.
10. Талаш, әрләш. □ Скандал, размолвка. һуҙ сығыу. Юҡтан һуҙ сығарыу.
11. Көй сығарылған әҙәби текст. □ Слова песни. Мостай Ҡәрим һуҙҙәренә яҙылған йыр. Назар Нәжми һуҙҙәренә яҙылған йыр. Йырҙан һуҙҙәрҙе алып ташлап булмай. ■ Йырҙың һуҙе башта аңлашылмаһа ла, Юлия.. тыңлай башланы. Һ. Дәүләтшина.
12. миф. Яҡшы йәки яман көскә эйә булған мифлаштырылған телмәр берәмеге. □ Слово (по представлениям башкир, способно оказать положительное или отрицательное воздействие). Елгә һуҙ һөйләмә, һуҙ магияһы. • Ҡеше һуҙе кеше ултерә. Әйтем.
626