Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IX. 627 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ҺҮҘГӘ АПТЫРАМАУ
♦ Ауыҙҙан һүҙ алыу нимәнелер әйттереү, һөйләтеү. □ Разговорить кого-л. Ауыҙҙа һүҙ тормау сер һаҡламау. □ Быть болтливым, не уметь хранить секрет. Я [Сынбулатов:] Ҡара, Тәнзилә еңгә, һинең ауыҙыңда һуҙ тормай торған. Был хаҡта .. сәсеп ташлайһы булма. М. Тажи. Бер ауыҙ <һүҙ> әҙ генә хәбәр. □ Небольшое сообщение. Я Наилә минән бер ауыҙ булһа ла һуҙ көтә. Мин өндәшмәйем. С. Агиш. Ике һүҙҙең береһендә бик йыш, туҡтауһыҙ. □ Постоянно, через каждое слово. Иҫке ауыҙҙан яңы һүҙ (йәки хәбәр) көтмәгәндә бер аптырарлыҡ хәбәр ишеткәндә әйтелә. □ Говорится при неожиданно услышанной вести. Я [Гөльямал:] Бына һиңә иҫке ауыҙҙан яңы хәбәр! Бында Хисмәтулланың ни ҡыҫылышы бар? Я. Хамматов. Ҡырк (йәки йөҙ) һүҙгә етеү юҡ ҡына сәбәп өсөн дә мыжып һөйләнеү. □ Ворчать; наговорить лишнего. Я Майгөл әбей .. бәләкәй генә нәмә өсөн ҡырҡ һуҙгә етә, нәҫел-нәсәбеңде ҡалдырмай, тетеп ташлай. К. Мәргән. Туҙға яҙмаған әҙәм ышанмаҫлыҡ, булмаҫтай, буш. □ Чушь, небылица. Я [Алтынбикә:] Туҙға яҙмаған һуҙ һөйләмә .. шундай уҡымышлы башың менән. М. Тажи. һүҙ бутҡаһы мәғәнәһе аҙ булған хәбәр, яҙма; күп һүҙлелек. □ Словесная каша, многословность. һәр бер һуҙ бутҡаһы әҫәр булып бөтмәй бит әле ул. К. Әхмәтйәнов.
ҺҮҘ АЛДЫРМАУ (һүҙ алдырма-) (Р: мешать разговору; И.: disturb; T.: konuşmaya engel olmak) ҡ.
Һөйләшергә ирек бирмәй мәшәҡәтләү. □ Мешать разговору. Ул һуҙ алдырмай торған кеше.
ҺҮҘ АЛЫУ (һүҙ ал-) (Р: брать слово; И.: take the floor; T: söz almak) ҡ.
1. Сығыш яһай башлау, телмәр тотоу. □ Брать слово (для выступления). ■ Берәм-берәм һуҙ алып та, уңайы килгәндә, һуҙ алмайынса ла һөйләп киттеләр [халыҡ]. С. Агиш.
2. Вәғәҙә алыу. □ Брать обещание. Эште ваҡытында тапшырыуына һуҙ алыу.
ҺҮҘ АСЫУ (һүҙ ас-) (Р: начинать разговор; И.: open up; T: söz açmak) ҡ.
Хәбәр башлау, һөйләшеп алып китеү. □ Начинать разговор, начинать рассказы
вать. Я Маян йугереп ҡайтҡан, атаһына һуҙ асҡан: «Серең йәшереп балаңдан, бойоғоп торма, атаҡай». «Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу».
ҺҮҘ БАШЛАУ (һүҙ башла-) ҡ. ҡар. һүҙ асыу. Я Ике алмағас араһына яһалған өҫтәл артына ултырғас, Козин тәмәке ҡабыҙҙы ла Төлкөсуринды баянан бирле ҡыҙыҡһындырып торған мәсьәлә тураһында һуҙ башланы. Н. Мусин.
ҺҮҘ БЕРКЕТЕҮ (һүҙ беркет-) ҡ. ҡар. килешеү III, 1. Я Сауҙагәр улы, .. ауыл егеттәренә һиҙҙермәҫтән, Һылыубикәне бер кисте алып ҡасырға һуҙ беркетә. Легенданан.
ҺҮҘ БИРЕҮ (һүҙ бир-) (Р: обещать;
И.: promise; T: vadetmek) ҡ.
1. Ниҙер эшләргә, башҡарып сығырға вәғәҙә итеү, вәғәҙәләү. □ Обещать, давать слово. ■ [Әсғәт:] Таңһылыу, һеҙ улар [йондоҙҙар] тураһында һөйләргә һуҙ биргәйнегеҙ. И. Абдуллин.
2. Сығыш яһарға, телмәр тоторға тәҡдим итеү. □ Давать, предоставить слово. ■ Миңә лә һуҙ бирегеҙ, — тип һораны ла, мөмкин тигәнде лә көтмәйенсә, башлап та китте [Шадрин]. С. Агиш.
ҺҮҘБӘЙЛӘНЕШ (Р: словосочетание; И.: phrase; T.: söz takımı) и. лингв.
Мәғәнәүи һәм грамматик яҡтан үҙ-ара бәйләнештә булған һүҙҙәр ҡушылмаһы. □ Словосочетание. Тотороҡло һуҙбәйләнеш. Ирекле һуҙбәйләнеш. Я Инеш һуҙбәйләнеш -һөйләмдең башҡа киҫәктәре менән грамматик яҡтан бәйләнмәгән, һөйләмдә әйтелгән фекергә һөйләусенең мөнәсәбәтен курһәтеу йәки асыҡлау өсөн ҡулланылған һуҙбәйләнеш. Ғ. Сәйетбатталов.
ҺҮҘГӘ АПТЫРАМАУ (һүҙгә аптырама-) (Р: быть словоохотливым; И.: become talkative; T.: geveze olmak) ҡ.
Хәбәргә, һүҙ һөйләүгә бик оҫта булыу. □ Быть словоохотливым, остроумным. Я Былай ҡарап тороуға бәләкәйерәк булған Сәлим тигән шәкерттең ҡыйыулығына һәм һуҙгә аптырамауына һоҡлана инек. М. Ғафури.
627
♦ Ауыҙҙан һүҙ алыу нимәнелер әйттереү, һөйләтеү. □ Разговорить кого-л. Ауыҙҙа һүҙ тормау сер һаҡламау. □ Быть болтливым, не уметь хранить секрет. Я [Сынбулатов:] Ҡара, Тәнзилә еңгә, һинең ауыҙыңда һуҙ тормай торған. Был хаҡта .. сәсеп ташлайһы булма. М. Тажи. Бер ауыҙ <һүҙ> әҙ генә хәбәр. □ Небольшое сообщение. Я Наилә минән бер ауыҙ булһа ла һуҙ көтә. Мин өндәшмәйем. С. Агиш. Ике һүҙҙең береһендә бик йыш, туҡтауһыҙ. □ Постоянно, через каждое слово. Иҫке ауыҙҙан яңы һүҙ (йәки хәбәр) көтмәгәндә бер аптырарлыҡ хәбәр ишеткәндә әйтелә. □ Говорится при неожиданно услышанной вести. Я [Гөльямал:] Бына һиңә иҫке ауыҙҙан яңы хәбәр! Бында Хисмәтулланың ни ҡыҫылышы бар? Я. Хамматов. Ҡырк (йәки йөҙ) һүҙгә етеү юҡ ҡына сәбәп өсөн дә мыжып һөйләнеү. □ Ворчать; наговорить лишнего. Я Майгөл әбей .. бәләкәй генә нәмә өсөн ҡырҡ һуҙгә етә, нәҫел-нәсәбеңде ҡалдырмай, тетеп ташлай. К. Мәргән. Туҙға яҙмаған әҙәм ышанмаҫлыҡ, булмаҫтай, буш. □ Чушь, небылица. Я [Алтынбикә:] Туҙға яҙмаған һуҙ һөйләмә .. шундай уҡымышлы башың менән. М. Тажи. һүҙ бутҡаһы мәғәнәһе аҙ булған хәбәр, яҙма; күп һүҙлелек. □ Словесная каша, многословность. һәр бер һуҙ бутҡаһы әҫәр булып бөтмәй бит әле ул. К. Әхмәтйәнов.
ҺҮҘ АЛДЫРМАУ (һүҙ алдырма-) (Р: мешать разговору; И.: disturb; T.: konuşmaya engel olmak) ҡ.
Һөйләшергә ирек бирмәй мәшәҡәтләү. □ Мешать разговору. Ул һуҙ алдырмай торған кеше.
ҺҮҘ АЛЫУ (һүҙ ал-) (Р: брать слово; И.: take the floor; T: söz almak) ҡ.
1. Сығыш яһай башлау, телмәр тотоу. □ Брать слово (для выступления). ■ Берәм-берәм һуҙ алып та, уңайы килгәндә, һуҙ алмайынса ла һөйләп киттеләр [халыҡ]. С. Агиш.
2. Вәғәҙә алыу. □ Брать обещание. Эште ваҡытында тапшырыуына һуҙ алыу.
ҺҮҘ АСЫУ (һүҙ ас-) (Р: начинать разговор; И.: open up; T: söz açmak) ҡ.
Хәбәр башлау, һөйләшеп алып китеү. □ Начинать разговор, начинать рассказы
вать. Я Маян йугереп ҡайтҡан, атаһына һуҙ асҡан: «Серең йәшереп балаңдан, бойоғоп торма, атаҡай». «Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу».
ҺҮҘ БАШЛАУ (һүҙ башла-) ҡ. ҡар. һүҙ асыу. Я Ике алмағас араһына яһалған өҫтәл артына ултырғас, Козин тәмәке ҡабыҙҙы ла Төлкөсуринды баянан бирле ҡыҙыҡһындырып торған мәсьәлә тураһында һуҙ башланы. Н. Мусин.
ҺҮҘ БЕРКЕТЕҮ (һүҙ беркет-) ҡ. ҡар. килешеү III, 1. Я Сауҙагәр улы, .. ауыл егеттәренә һиҙҙермәҫтән, Һылыубикәне бер кисте алып ҡасырға һуҙ беркетә. Легенданан.
ҺҮҘ БИРЕҮ (һүҙ бир-) (Р: обещать;
И.: promise; T: vadetmek) ҡ.
1. Ниҙер эшләргә, башҡарып сығырға вәғәҙә итеү, вәғәҙәләү. □ Обещать, давать слово. ■ [Әсғәт:] Таңһылыу, һеҙ улар [йондоҙҙар] тураһында һөйләргә һуҙ биргәйнегеҙ. И. Абдуллин.
2. Сығыш яһарға, телмәр тоторға тәҡдим итеү. □ Давать, предоставить слово. ■ Миңә лә һуҙ бирегеҙ, — тип һораны ла, мөмкин тигәнде лә көтмәйенсә, башлап та китте [Шадрин]. С. Агиш.
ҺҮҘБӘЙЛӘНЕШ (Р: словосочетание; И.: phrase; T.: söz takımı) и. лингв.
Мәғәнәүи һәм грамматик яҡтан үҙ-ара бәйләнештә булған һүҙҙәр ҡушылмаһы. □ Словосочетание. Тотороҡло һуҙбәйләнеш. Ирекле һуҙбәйләнеш. Я Инеш һуҙбәйләнеш -һөйләмдең башҡа киҫәктәре менән грамматик яҡтан бәйләнмәгән, һөйләмдә әйтелгән фекергә һөйләусенең мөнәсәбәтен курһәтеу йәки асыҡлау өсөн ҡулланылған һуҙбәйләнеш. Ғ. Сәйетбатталов.
ҺҮҘГӘ АПТЫРАМАУ (һүҙгә аптырама-) (Р: быть словоохотливым; И.: become talkative; T.: geveze olmak) ҡ.
Хәбәргә, һүҙ һөйләүгә бик оҫта булыу. □ Быть словоохотливым, остроумным. Я Былай ҡарап тороуға бәләкәйерәк булған Сәлим тигән шәкерттең ҡыйыулығына һәм һуҙгә аптырамауына һоҡлана инек. М. Ғафури.
627