Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IX. 630 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ҺҮҘҺЕҘ
ҺҮҘҺЕҘ (Р.: молчаливый; И.: taciturn; Т.: sessiz) с.
Һүҙ өндәшмәҫ, ҡаршы һүҙ әйтмәҫ. □ Молчаливый, неразговорчивый, hyşheş кеше. hyşheş булыу, hyşheş итеу. ■ Бил бөктөрөп, ҡол яһар ул ҡарт әсәңде, телен ҡырҡып, hyşheş итер бар сәсәнде. Р. Ниғмәти. Ашаған ваҡытта hyşheş ултыра торған Индрил һуҙгә килде. Д. Юлтый.
ҺҮҘЬЯҺАЛЫШ (Р: словообразование; И.: word-formation; T.: kelime yapma) и. лингв.
Тел ғилеменең һүҙ яһалыу юлдарын өйрәнә торған бүлеге. □ Словообразование. Семантик һуҙьяһалыш. Синтаксик һуҙьяһа-лыш. Морфологик һуҙьяһалыш
ҺҮҘ ӘЙТЕҮ (һүҙ әйт-) ҡ.
1. ҡар. һүҙ алыу 1. ■ Шунан һәр кем уҙ һуҙен әйтте. А. Баймөхәмәтов.
2. Шелтәләү. □ Попрекать, укорять кого-то. ■ Ә бына Нурҙың атаһы — Фәтих ағай бер ҡасан да yлapşы туҡмап, ҡурҡытып тугел, хатта ҡаты һуҙ әйтеп тә уҫтермәне, ә бит ете бала инеләр... И. Абдуллин.
ҺҮЖӘ (Р: междометие для подбадривания работающих; И.: interjection; come on!; T: haydi!) ымл.
Күмәк эштә (бесән, иген һ. б.) кешеләрҙе ҡеүәтләп, дәртләндереп әйткән һүҙ. □ Междометие для подбадривания работающих.
ҺҮЖӘЛӘҮ (һүжәлә-) (Р: подбадривать; И.: encourage; T: cesaret vermek) ҡ.
Эште ҡеүәтләү, дәртләндереп ҡысҡырыу.
□ Подбадривать, һужәләп ятабыҙ. һужәләп тороу. Эшләгәндә һужәләу. Ауыр йөк кутәргәндә һужәләу. а [Әхмәтйән - Колтой ҡартҡа:] Һинең ише, йырыбыҙҙы һужәләп кенә торғандар. И. Ноғманов.
ҺҮКТЕРЕҮ (һүктер-) ҡ. йөкм. ҡар. һүгеү. понуд. от һүгеү. Кешенән һуктереу. ■ Коммунистарҙың Аллаһыҙ булыуҙары тураһындағы һуҙҙәр советты һуктерә ине. Ғ. Хәйри.
ҺҮКӘТ (Р: великан; И.: giant; T: dev) с. диал.
Ҙур, әзмәүер. □ Великан, һукәт бала. Һу-кәттәй кәуҙәле булыу.
ҺҮЛ (Р.: сукровица; И.: sanies; ichor; T.: sulu kanlı ve pis kokulu cerahat) u.
1. Иттән һарҡҡан ҡан ҡатыш шыйыҡлыҡ.
□ Сукровица. Иттең һуле. Иттең һуле ағыу.
Н Машина эсенә инеп баҫыу менән танауға әллә ҡортлаған ит, әллә һаҫыған һул, әллә тауыҡ тиҙәге еҫе килеп бәрелде. И. Ғиззәтуллин. Керләнеп бөткән сепрәк аша ҡан ҡатыш һул һарҡа. Ә. Хәкимов.
2. диал. Төрлө нәмәгә һеңгән дым. □ Влажность. / Влажный. ■ Шау яҙ тышта: ер-һыу һул, тайғаҡ, унда-һанда куләуектәр йәйрәп ята. Р. Камал. Аяҡ аҫты бысраҡ, ер-һыу һул булһа ла, ҡояштың ихлас йылмайыуы, кешеләрҙең дә тәбиғәт ыңғайына йәнләнеуе куңелдәрҙе елкендерҙе. Р. Камал.
ҺҮЛДЕР с. диал. ҡар. һүрән 1. Һулдермунса. Һулдер генә ут.
ҺҮЛПӘН I (Р: вялый; И.: sluggish; Т: solmuş) с.
1. Эштә, хәрәкәттә ауыр, яй ҡуҙғалыусан, дәртһеҙ эшләгән. □ Вялый, медлительный, неторопливый. Һулпән кеше. Һулпән эшсе. М һулпән Хәмзиндең эшкә йыш ҡына һалҡын ҡарауы ла [Беловтың] асыуын ҡабарта. Ә. Бикчәнтәев.
2. Яй, дәртһеҙ башҡарышлы. □ Вялый, неторопливый. Һулпән эш. һулпән аҙым. ■ Оҙон буйлы, ас яңаҡлы, һулпән тауышлы был ағай Емешкә хәҙер айырата тыныс, ғәмһеҙ, ят куренде. 3. Биишева. Ике ҡатлы мәктәптең тәҙрәләре ҡояштың һулпән нурҙарында ут булып яна. X. Ғиләжев.
Ъ.диал. Йомшаҡ сиратылған, бушаҡ ишелгән (еп, йөн һ. б. ҡарата). □ Слабо скрученный, слабо свитый. Һулпән ишелгән арҡан. Һулпән урелгән сәс. һулпән урелгән кирәм.
ҺҮЛПӘН II (Р: вяло; И.: sluggishly; Т: cansız cansız) р.
Яй, дәртһеҙ, теләр-теләмәҫ. □ Вяло, неторопливо. Һулпән атлау, һулпән ҡуҙғалыу. Һулпән эшләу. ■ Шул көндән алып Иш-булдиндың йөрөшө һәм бөтә хәрәкәте һулпән-гә әйләнгән. Ә. Вәли. Миңлебаныу һулпән генә итеп баш сайҡаны. И. Аҡъюлов.
ҺҮЛПӘНЛЕК (һүлпәнлеге) (Р: вялость; И.: apathy; T: durgunluk) и.
Эштә, хәрәкәттә булған әкренлек, яйлыҡ, һалмаҡлыҡ. □ Вялость, неторопливость. Һулпәнлек менән эшләу. һулпәнлек курһәтеу. Эш-хәрәкәтендә һулпәнлек сағыла. ■ Бесән эше һулпәнлекте һөймәй, көндәр аяҙ саҡта
630
ҺҮҘҺЕҘ (Р.: молчаливый; И.: taciturn; Т.: sessiz) с.
Һүҙ өндәшмәҫ, ҡаршы һүҙ әйтмәҫ. □ Молчаливый, неразговорчивый, hyşheş кеше. hyşheş булыу, hyşheş итеу. ■ Бил бөктөрөп, ҡол яһар ул ҡарт әсәңде, телен ҡырҡып, hyşheş итер бар сәсәнде. Р. Ниғмәти. Ашаған ваҡытта hyşheş ултыра торған Индрил һуҙгә килде. Д. Юлтый.
ҺҮҘЬЯҺАЛЫШ (Р: словообразование; И.: word-formation; T.: kelime yapma) и. лингв.
Тел ғилеменең һүҙ яһалыу юлдарын өйрәнә торған бүлеге. □ Словообразование. Семантик һуҙьяһалыш. Синтаксик һуҙьяһа-лыш. Морфологик һуҙьяһалыш
ҺҮҘ ӘЙТЕҮ (һүҙ әйт-) ҡ.
1. ҡар. һүҙ алыу 1. ■ Шунан һәр кем уҙ һуҙен әйтте. А. Баймөхәмәтов.
2. Шелтәләү. □ Попрекать, укорять кого-то. ■ Ә бына Нурҙың атаһы — Фәтих ағай бер ҡасан да yлapşы туҡмап, ҡурҡытып тугел, хатта ҡаты һуҙ әйтеп тә уҫтермәне, ә бит ете бала инеләр... И. Абдуллин.
ҺҮЖӘ (Р: междометие для подбадривания работающих; И.: interjection; come on!; T: haydi!) ымл.
Күмәк эштә (бесән, иген һ. б.) кешеләрҙе ҡеүәтләп, дәртләндереп әйткән һүҙ. □ Междометие для подбадривания работающих.
ҺҮЖӘЛӘҮ (һүжәлә-) (Р: подбадривать; И.: encourage; T: cesaret vermek) ҡ.
Эште ҡеүәтләү, дәртләндереп ҡысҡырыу.
□ Подбадривать, һужәләп ятабыҙ. һужәләп тороу. Эшләгәндә һужәләу. Ауыр йөк кутәргәндә һужәләу. а [Әхмәтйән - Колтой ҡартҡа:] Һинең ише, йырыбыҙҙы һужәләп кенә торғандар. И. Ноғманов.
ҺҮКТЕРЕҮ (һүктер-) ҡ. йөкм. ҡар. һүгеү. понуд. от һүгеү. Кешенән һуктереу. ■ Коммунистарҙың Аллаһыҙ булыуҙары тураһындағы һуҙҙәр советты һуктерә ине. Ғ. Хәйри.
ҺҮКӘТ (Р: великан; И.: giant; T: dev) с. диал.
Ҙур, әзмәүер. □ Великан, һукәт бала. Һу-кәттәй кәуҙәле булыу.
ҺҮЛ (Р.: сукровица; И.: sanies; ichor; T.: sulu kanlı ve pis kokulu cerahat) u.
1. Иттән һарҡҡан ҡан ҡатыш шыйыҡлыҡ.
□ Сукровица. Иттең һуле. Иттең һуле ағыу.
Н Машина эсенә инеп баҫыу менән танауға әллә ҡортлаған ит, әллә һаҫыған һул, әллә тауыҡ тиҙәге еҫе килеп бәрелде. И. Ғиззәтуллин. Керләнеп бөткән сепрәк аша ҡан ҡатыш һул һарҡа. Ә. Хәкимов.
2. диал. Төрлө нәмәгә һеңгән дым. □ Влажность. / Влажный. ■ Шау яҙ тышта: ер-һыу һул, тайғаҡ, унда-һанда куләуектәр йәйрәп ята. Р. Камал. Аяҡ аҫты бысраҡ, ер-һыу һул булһа ла, ҡояштың ихлас йылмайыуы, кешеләрҙең дә тәбиғәт ыңғайына йәнләнеуе куңелдәрҙе елкендерҙе. Р. Камал.
ҺҮЛДЕР с. диал. ҡар. һүрән 1. Һулдермунса. Һулдер генә ут.
ҺҮЛПӘН I (Р: вялый; И.: sluggish; Т: solmuş) с.
1. Эштә, хәрәкәттә ауыр, яй ҡуҙғалыусан, дәртһеҙ эшләгән. □ Вялый, медлительный, неторопливый. Һулпән кеше. Һулпән эшсе. М һулпән Хәмзиндең эшкә йыш ҡына һалҡын ҡарауы ла [Беловтың] асыуын ҡабарта. Ә. Бикчәнтәев.
2. Яй, дәртһеҙ башҡарышлы. □ Вялый, неторопливый. Һулпән эш. һулпән аҙым. ■ Оҙон буйлы, ас яңаҡлы, һулпән тауышлы был ағай Емешкә хәҙер айырата тыныс, ғәмһеҙ, ят куренде. 3. Биишева. Ике ҡатлы мәктәптең тәҙрәләре ҡояштың һулпән нурҙарында ут булып яна. X. Ғиләжев.
Ъ.диал. Йомшаҡ сиратылған, бушаҡ ишелгән (еп, йөн һ. б. ҡарата). □ Слабо скрученный, слабо свитый. Һулпән ишелгән арҡан. Һулпән урелгән сәс. һулпән урелгән кирәм.
ҺҮЛПӘН II (Р: вяло; И.: sluggishly; Т: cansız cansız) р.
Яй, дәртһеҙ, теләр-теләмәҫ. □ Вяло, неторопливо. Һулпән атлау, һулпән ҡуҙғалыу. Һулпән эшләу. ■ Шул көндән алып Иш-булдиндың йөрөшө һәм бөтә хәрәкәте һулпән-гә әйләнгән. Ә. Вәли. Миңлебаныу һулпән генә итеп баш сайҡаны. И. Аҡъюлов.
ҺҮЛПӘНЛЕК (һүлпәнлеге) (Р: вялость; И.: apathy; T: durgunluk) и.
Эштә, хәрәкәттә булған әкренлек, яйлыҡ, һалмаҡлыҡ. □ Вялость, неторопливость. Һулпәнлек менән эшләу. һулпәнлек курһәтеу. Эш-хәрәкәтендә һулпәнлек сағыла. ■ Бесән эше һулпәнлекте һөймәй, көндәр аяҙ саҡта
630